U posljednjoj deceniji svjedočimo dubokim promjenama u međunarodnim odnosima koje utiču na dinamiku globalne politike i ponovo otvaraju pitanje budućnosti multilateralizma.
Tradicionalni multilateralizam čini se da već duže vrijeme pokazuje znake zamora i neefikasnosti, kako u odgovoru na globalne krize, tako i u kontekstu sve većih političkih i ekonomskih konflikata. U trenutku kada veliki globalni akteri, poput SAD, Kine i Rusije, sve više slijede nacionalne interese, a nekoliko regionalnih sila kao što su Indija, Turska i Brazil aktivno razvijaju svoje političke i ekonomske modele, postavlja se pitanje da li će tradicionalni multilateralizam biti sposoban da se nosi sa ovim promjenama.
Očigledni znakovi krize tradicionalnog multilateralizma ogledaju se u sve učestalijim odbacivanjima globalnih inicijativa i nespremnosti zemalja da se pridržavaju dogovorenih međunarodnih mehanizama. Najzapaženiji primjer ove pojave bilo je povlačenje SAD iz Pariskog klimatskog sporazuma 2017. godine, što je izazvalo duboke tenzije i dovelo u pitanje dugoročnu održivost globalnih napora u borbi protiv klimatskih promjena. Ovaj korak, međutim, nije bio usamljen; slične tendencije primjetne su i u drugim sferama kao što je, na primjer, izlazak Velike Britanije iz Evropske unije 2020. godine. Tokom pandemije izazvane virusom COVID-19 mnoge zemlje su se okrenule unilateralnim postupcima, zanemarujući koordinaciju kroz Svjetsku zdravstvenu organizaciju i druge oblike multilateralne saradnje. Borba za nabavku medicinske opreme, od respiratora do zaštitnih maski, a kasnije i vakcina, dovela je do globalne trke za resursima. SAD i članice Evropske unije nekoliko puta su preusmjerile pošiljke namijenjene drugim zemljama, često koristeći finansijske prednosti ili politički pritisak. Jedan od najpoznatijih incidenata bio je kada je Francuska presrela pošiljke maski koje su bile namijenjene Italiji i Španiji, kao i kad su SAD blokirale izvoz maski iz Kine Njemačkoj, što je dodatno pokazalo nedostatak međunarodne solidarnosti u trenutku globalne krize. Globalna pandemija COVID-19 razotkrila je duboke pukotine u arhitekturi međunarodne saradnje, posebno naglasivši ograničenja postojećeg multilateralnog sistema.
Izazovi
U kontekstu već narušene multilateralne strukture, Svjetska trgovinska organizacija (STO), kao glavni multilateralni forum za regulisanje globalne trgovine, sve više se suočava sa izazovima koji potkopavaju njenu sposobnost da efikasno upravlja globalnim trgovinskim odnosima. Trgovinski rat između SAD i Kine, koji je započeo 2018. godine, doveo je do uvođenja carinskih mjera van okvira STO, što je značajno narušilo povjerenje u ovu instituciju. Pored toga, Sjedinjene Države su blokirale imenovanje novih članova Apelacionog tijela STO stvarajući na taj način paralizu u radu jednog od najvažnijih mehanizama za rješavanje trgovinskih sporova. Zbog nedavne odluke SAD da povećaju carine na kinesku robu za 10 odsto, Kina je podnijela zvaničnu žalbu STO, zbog kršenja principa i pravila STO. Očekuje se da će ovi postupci dodatno zaoštriti odnose između dvije najveće svjetske ekonomije, ali i oslabiti centralnu ulogu STO u globalnom trgovinskom sistemu.
Kriza multilateralizma u trgovinskoj i drugim oblastima dio je šireg trenda slabljenja međunarodnih institucija i sporazuma. Iako je nuklearni sporazum sa Iranom, poznat kao Zajednički sveobuhvatni plan akcije (sklopljen 2015. godine uz učešće Kine, Francuske, Njemačke, Rusije, Velike Britanije i SAD) predstavljao značajan multilateralni uspjeh, povlačenje SAD 2018. godine dovelo je do eskalacije tenzija na Bliskom istoku i podrilo povjerenje u multilateralne dogovore. Povlačenje SAD i Izraela iz UNESKO-a 2017. godine, nakon što je Palestina postala punopravna članica ove UN organizacije, služi kao pokazatelj kako političke podjele mogu ugroziti rad multilateralnih institucija. Australija je 2021. godine odbila da potpiše prethodno dogovoreni trgovinski sporazum sa Evropskom unijom zbog neslaganja u vezi sa klimatskim obavezama, što još jednom ukazuje na činjenicu da nacionalni interesi sve češće nadjačavaju globalne ciljeve.
Ovi primjeri nam sugerišu da tradicionalni multilateralizam postepeno gubi na značaju u svijetu koji je sve više podijeljen geopolitičkim, ekonomskim i ideološkim razlikama. U takvom kontekstu kao potencijalni odgovor na ograničenja tradicionalnog sistema pojavljuje se novi, fleksibilniji i privlačniji model međunarodne saradnje – minilateralizam. Minilateralizam, koji se fokusira na zajedničke interese, a ne na zajedničke vrijednosti ili principe, postaje privlačnija alternativa zbog fleksibilnog i inovativnog pristupa u rješavanju globalnih izazova kao što su klimatske promjene, zdravstvena zaštita i bezbjednost hrane. Neki bi rekli da je sama priroda međunarodne saradnje evoluirala, stvarajući prostor za ove manje konvencionalne pristupe. Fokus na “kritičnoj masi” članova potrebnih za ostvarivanje određenog cilja ili interesa razlikuje minilateralizam od širokog i inkluzivnog pristupa multilateralizma. Efikasnost minilateralizma leži u korišćenju, kako to neki autori (npr. Molze) kažu, “najmanjeg mogućeg broja zemalja potrebnih da se ostvari najveći mogući uticaj na rješavanje određenog problema”, odnosno minilateralizam predstavlja “magičan broj” koji je potreban da bi se pokrenula neka međunarodna aktivnost.
Dobri primjeri
Jedan od istaknutih primjera uspješne minilateralne saradnje je Baltička skupština, osnovana 1991. godine, koja koordinira aktivnosti Estonije, Letonije i Litvanije. Iako je njen prvobitni cilj bio osigurati nezavisnost od Sovjetskog Saveza, danas služi kao platforma za regionalnu saradnju i zajedničke stavove o međunarodnim pitanjima, naročito u kontekstu EU i bezbjednosnih izazova sa Rusijom. Nekoliko godina kasnije, 1995. godine, pokrenut je takođe jedan značajan mehanizam minilateralne saradnje Lankang-Mekong (LMC), koji uključuje Kinu, Tajland, Kambodžu, Laos, Mjanmar i Vijetnam, a koji se zbog svoje uspješnosti i efikasnosti često naziva “zlatni primjer” regionalne saradnje. Minilateralizam takođe omogućava stvaranje partnerstava koja su ograničena na države koje imaju iste ili slične strateške interese kao što je Kvad (Quadrilateral Security Dialogue), minilateralni forum koji okuplja SAD, Japan, Indiju i Australiju radi jačanja bezbjednosne i strateške saradnje u Indo-Pacifiku. Sličan je i AUKUS (AUKUS), pakt između Australije, UK i SAD koji se fokusira na saradnju u oblasti nuklearnih podmornica i naprednih tehnologija, sa ciljem obezbjeđenja stabilnosti u Indo-Pacifiku. Obje ove minilateralne inicijative nastale su kao odgovor na rastući kineski uticaj u ovom dijelu svijeta.
Minilateralizam se pojavio kao specifičan odgovor na kompleksnost i tromost velikih multilateralnih foruma. Međutim, minilateralizam nosi i određene rizike. Preveliki broj minilateralnih aranžmana može dovesti do onoga što mnogi autori nazivaju “institucionalne prenaseljenosti” i potencijalno umanjiti razvoj multilateralne saradnje. Takođe, minilateralna saradnja često ima privremeni karakter, što može ograničiti njen dugoročni uticaj na rješavanje globalnih izazova.
Metamorfoza globalne saradnje od multilateralizma ka minilateralizmu predstavlja odraz dubljih promjena u međunarodnim odnosima. U narednom periodu možemo očekivati dalju evoluciju multilateralnih formata međunarodne saradnje i intenziviranje minilateralnih inicijativa. Budućnost globalne saradnje zavisiće od sposobnosti aktera da pronađu balans između ovih modela, obezbjeđujući da globalni izazovi budu rješavani na efikasan i inkluzivan način.
(Tekst je nastao u okviru projekta “Srpska ideja – saglasje generacija: Srpska politička i kulturna misao i kako se socijalizuju nove generacije” Katedre za politikologiju Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Banjaluci u saradnji sa istoričarima sa Filozofskog fakulteta, podržan od Ministarstva za naučnotehnološki razvoj i visoko obrazovanje Republike Srpske).
Izvor: Glas Srpske
